Υπαρξισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Εικονίζονται από πάνω αριστερά, με ωρολογιακή φορά: Σαίρεν Κίρκεγκωρ, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Ζαν-Πωλ Σαρτρ, Φρίντριχ Νίτσε
Γκαμπριέλ Μαρσέλ, 1969

Ο υπαρξισμός ως ρεύμα είναι μια από τις φιλοσοφικές επαναστάσεις του εικοστού αιώνα.[1] Οι θεωρητικοί του υπαρξισμού αμφισβητούσαν την εγκυρότητα όλων των θεωριών και συστημάτων που είχαν διαμορφωθεί στο πλαίσιο της παραδοσιακής φιλοσοφίας και εισηγούνταν, βασιζόμενοι στο cogito του Καρτέσιου, ένα νέο ξεκίνημα με βάση τις δικές τους απόψεις.

Όρος και πλαίσιο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο όρος εισήχθη τον 20ό αιώνα από τον Γκαμπριέλ Μαρσέλ, φιλόσοφο, δραματουργό και μουσικοκριτικό, εκπρόσωπο του θεϊστικού υπαρξισμού, σε αντιδιαστολή προς τη φιλοσοφική τάση του Ζαν-Πολ Σαρτρ προς τον αθεϊστικό υπαρξισμό.[2] Ωστόσο, ως τάση διαμορφώθηκε αρκετά νωρίτερα, από τον Σέρεν Κίρκεργκορ, που υπήρξε και ο κύριος εισηγητής της. Αντιδρώντας στη διδασκαλία της φιλοσοφίας ως είχε τότε διαμορφωθεί ο Κίρκεργκορ απαίτησε να αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος όχι ως απρόσωπη οντότητα, αλλά ως υπάρχον πρόσωπο. Με άλλα λόγια η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, όπως συνόψισε αργότερα ο Σαρτρ, το πνεύμα της διδασκαλίας του Κίρκεργκορ.[3]

Αλμπέρ Καμί, 1957

Το ευρύτερο πλαίσιο του φιλοσοφικού στοχασμού των υπαρξιστών ήταν η άρνησή τους στη φιλοσοφία, ως αντικειμενική και θεωρητική επιστήμη και η θεώρηση ότι η φιλοσοφία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη. Ειδικά, επίκεντρο ενδιαφέροντος του υπαρξισμού δεν ήταν πράγματα, ιδέες ή έννοιες αλλά ο άνθρωπος ως μοναδική και ανεπανάληπτη ύπαρξη. Η ύπαρξη, ως μοναδικός τύπος κάθε ανθρώπου, δεν έχει στατικές έμφυτες ιδιότητες, όπως πιστευόταν ότι συμβαίνει με την ουσία του, αλλά διαμορφώνεται αέναα με την προσωπική του δράση, με αποτέλεσμα να ευθύνεται και γι’ αυτό στο οποίο θα καταλήξει. Έτσι, οι υποστηρικτές του υπαρξισμού διαχωρίστηκαν από την καρτεσιανή παράδοση και οι Γάλλοι υπαρξιστές, ειδικότερα, έθεσαν ως έμβλημά τους την ύπαρξη να προηγείται της ουσίας, ορίζοντας συγχρόνως ηγεμόνα των αισθήσεων την αφή και όχι την όραση: «Υπάρχω σημαίνει λερώνω τα χέρια μου»[4].

Υπαρξιστές όπως ο Ζαν-Πολ Σαρτρ που ασχολήθηκε με όλες τις παραμέτρους των καταστάσεων του ανθρώπου, μεταξύ των οποίων και αυτή της απόλυτης ελευθερίας.

Υπαρξισμός και ελευθερία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Σαίρεν Κίρκεγκωρ νωρίτερα και ο Ζαν-Πολ Σαρτρ αργότερα επιμένουν πως δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό σημείο βάσει του οποίου θα μπορούσε να προσανατολιστεί ο άνθρωπος. Κανόνας του είναι ο εαυτός του και οφείλει ο ίδιος να δημιουργεί τους κανόνες του.[5] Συνεπώς, ο αυτοκαθορισμός της συμπεριφοράς ως ενέργεια ελευθερίας είναι κάτι αναπόδραστο στον άνθρωπο. Αντίκρυ, δηλαδή, στην επικείμενη στιγμή της ζωής και στις προ-κείμενες περιστάσεις της, έχει ο άνθρωπος να καθορίσει ο ίδιος τη συμπεριφορά του και δεν είναι δυνατόν να συμβεί κάτι άλλο. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να παραιτηθεί από την ελευθερία του ως πηγή αυτοκαθορισμού.

Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Σαρτρ: «ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Καταδικασμένος, γιατί δεν εδημιούργησε, δεν έπλασε μόνος του τον εαυτό του κι ωστόσο ταυτόχρονα ελεύθερος, γιατί από τη στιγμή που πετάχτηκε στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για ό,τι κάνει».[6]

Η υπευθυνότητα, ωστόσο, του ανθρώπου δεν περιορίζεται στα στενά πλαίσια της ατομικής του υποκειμενικότητας. Καθώς ο άνθρωπος εκλέγει τον εαυτό του, μέσα από τις πράξεις του, εκλέγει ταυτόχρονα και μια εικόνα για τον άνθρωπο γενικά. Με αυτόν τον τρόπο η ευθύνη του επεκτείνεται και δεσμεύει ολόκληρη την ανθρωπότητα.[7] Υπό αυτούς τους όρους, τόσο ο Σαρτρ όσο και ο Αλμπέρ Καμύ θα υπερβούν την αρχή της αυτοδέσμευσης του πρακτικού υποκειμένου ως μόνης δυνατής δέσμευσης.[8] Ο Καμύ επεχείρησε να εισάγει μια καντιανού τύπου «κατηγορική προσταγή», «η οποία ζητά τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ακόμα και μέσα σε ένα σύμπαν γυμνό από κάθε νόημα και χωρίς κανένα υπερβατικό λόγο να το κυβερνάει»[9]. Ο Σαρτρ με τη σειρά του δημιούργησε τον κανόνα «πράξε όπως θα ήθελες όλη η ανθρωπότητα να πράττει». Επιπλέον, στη δεύτερη περίοδο της σκέψης του, επεχείρησε να εντάξει την ελευθερία στο προλεταριακό κίνημα και στον αγώνα για την αταξική κοινωνία.[10]

Ένθεος υπαρξισμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το "είναι" του ανθρώπου δικαιώνεται μέσα από το "συ" και το "εμείς", στην κοινωνία του με τον Θεό και τον συνάνθρωπο, εντός του χώρου της πλήρους υπαρξιακής συνείδησης του προσώπου που είναι η Εκκλησία ως χώρος της αποκαλυφθείσης αληθείας του θεανθρώπου Χριστού. Πρόκειται για ένα "ένθεο υπαρξισμό".[11]

Σημειώσεις-παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Ο Σαίρεν Κίρκεγκωρ (1813-1855), ένας από τους πλέον πρωτότυπους διανοητές του 19ου αι., θεωρείται εισηγητής του θεϊστικού υπαρξισμού που όμως παρέμεινε στον αιώνα του άγνωστος γιατί έγραφε σε περιφερειακή γλώσσα και τα έργα του μεταφράστηκαν την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Βλ. Βαλλιάνος, Π. 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ. Γ΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 114.
  2. Πελεγρίνης Θεοδόσης, 2004, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, λήμμα: Μαρσέλ Γκαμπριέλ, 989.
  3. Πελεγρίνης Θεοδόσης, 2004, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, λήμμα: Υπαρξισμός, 596.
  4. Βαλλιάνος, Π. ό.π., 267.
  5. Wahl J., 1988, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού, (μτφρ. Χρ. Μαλεβίτση), Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 110.
  6. Sartre J.P., Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, (μτφρ. Κ.Σταματίου), Αρσενίδης, Αθήνα χχ, 306.
  7. Βλ. Sartre J.P., Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, 298-9.
  8. Βλ. Βαλλιάνος Π., ό.π., 268.
  9. Βλ. Βαλλιάνος Π., ό.π., 274.
  10. Βαλλιάνος Π., ό.π., 272.
  11. Kωστόπουλος, Κύριλλος, Αρχ., PsD (1999). Qvo vadis homine? Δογματικά, Φιλοσοφικά, Ιστορικά, Κοινωνικά δοκίμια. Πάτρα: Πέτρος Κούλης. σελ. 259. ISBN 960-90505-1-4. 

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Βαλλιάνος, Π. 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ. Γ΄, ΕΑΠ, Πάτρα.
  • Πελεγρίνης Θεοδόσης, 2004, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, λήμμα: Μαρσέλ Γκαμπριέλ.
  • Wahl J., 1988, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού, (μτφρ. Χρ. Μαλεβίτσης), Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα.
  • Sartre J.P., Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, (μτφρ. Κ.Σταματίου), Αρσενίδης, Αθήνα χχ.
  • Kaufmann, W.: «Η αλλοτρίωση σήμερα. Σύγκλιση μαρξισμού και υπαρξισμού». Μετάφρ. Δημήτρης Τσαούσης. Εποπτεία 52 (1980), 947-949.
  • Heller, Agnes, «Ὑπαρξισμός, ἀλλοτρίωση, μεταμοντερνισμός. Τρία πολιτισμικὰ κινήματα ποὺ ἄλλαξαν τὴν καθημερινὴ ζωή», Λεβιάθαν, 3 (1989), σσ. 109-118

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]