Ελευθέριος Βενιζέλος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ελευθέριος Βενιζέλος
Πρωθυπουργός της Ελλάδας
Περίοδος
6 Οκτωβρίου 1910 – 25 Φεβρουαρίου 1915
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1910
Περίοδος
10 Αυγούστου 1915 – 24 Σεπτεμβρίου 1915
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1915
Περίοδος
14 Ιουνίου 1917 – 4 Νοεμβρίου 1920
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1917
Περίοδος
24 Ιανουαρίου 1924 – 19 Φεβρουαρίου 1924
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1924
Περίοδος
4 Ιουλίου 1928 – 26 Μαΐου 1932
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1928 - Κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου Ιουνίου 1929 - Κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου Δεκεμβρίου 1929
Περίοδος
5 Ιουνίου 1932 – 4 Νοεμβρίου 1932
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1932
Περίοδος
8 Ιανουαρίου 1933 – 6 Μαρτίου 1933
ΠρωθυπουργόςΚυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1933
Πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας
Περίοδος
17 Απριλίου 1899 – 18 Μαρτίου 1900
Περίοδος
2 Μαΐου 1910 – 6 Οκτωβρίου 1910
Σύμβουλος επί της Δικαιοσύνης Κρητικής Πολιτείας (1)
Υπουργός Δικαιοσύνης Κρητικής Πολιτείας (2)
Περίοδος
17 Απριλίου 1899 (1)
1908 (2) – 18 Μαρτίου 1901 (1)
2 Μαΐου 1910 (2)
ΠροκάτοχοςΑλέξανδρος Ζαΐμης (ως Αρχιεπίτροπος)
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση23 Αυγούστου 1864 (1864-08-23), Μουρνιές, Χανιά, Κρήτη, Οθωμανική Αυτοκρατορία
Θάνατος18 Μαρτίου 1936 (71 ετών)
Παρίσι, Γαλλία
ΥπηκοότηταΕλλάδα, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Κρητική Πολιτεία
Πολιτικό κόμμαΚόμμα Φιλελευθέρων
ΣύζυγοςΜαρία Ελευθερίου (Κατελούζου) Βενιζέλου
Έλενα Βενιζέλου
ΠαιδιάΚυριάκος Βενιζέλος
Σοφοκλής Βενιζέλος
ΣπουδέςΕθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1881–1886)
ΕπάγγελμαΠολιτικός
Δικηγόρος
Δημοσιογράφος
Συγγραφέας
Μεταφραστής
ΒραβεύσειςΜεγαλόσταυρος της Λεγεώνας της Τιμής
Τάγμα του Λευκού Αετού (Πολωνία)
Τάγμα του Σωτήρος
Υπογραφή
ΙστοσελίδαNational Foundation Research "Eleftherios K. Venizelos"
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Ο Ελευθέριος K. Βενιζέλος (Μουρνιές Χανίων, 11/23 Αυγούστου 1864 – Παρίσι, 18 Μαρτίου 1936) ήταν Έλληνας πολιτικός που διετέλεσε πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας και επτά φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ως πολιτικός διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο Κρητικό Ζήτημα, καθώς και στα πολιτικά δρώμενα της Ελλάδας από το 1910 έως τον θάνατό του 1936.

Οργάνωσε το Κίνημα του Θερίσου και το 1910 ανέλαβε την πρωθυπουργία της Κρητικής Πολιτείας, την οποία εγκατέλειψε λίγους μήνες αργότερα για να αναλάβει την πρωθυπουργία στην Ελλάδα κατόπιν προσκλήσεως του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Υπήρξε ο πολιτικός πρωταγωνιστής του διπλασιασμού της Ελλάδος μετά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τάχθηκε υπέρ της Αντάντ διαφωνώντας ανοιχτά με τη στάση ουδετερότητας του Βασιλιά. Λόγω αυτής της διαφωνίας, αν και είχε εκλεγεί πρωθυπουργός παραιτήθηκε δημιουργώντας τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού.[1] Επέστρεψε στην πρωθυπουργία την περίοδο 1917 - 1920 αλλά εγκατέλειψε την Ελλάδα μετά την ήττα του στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Επέστρεψε το 1924 για λίγους μήνες και το 1928 εξελέγη πάλι πρωθυπουργός. Τον Ιανουάριο του 1933 έγινε για τελευταία φορά πρωθυπουργός και τον Μάρτιο του 1935 μετά από απόπειρα πραξικοπήματος κατέφυγε στο Παρίσι, όπου και απεβίωσε. Θάφτηκε σε ύψωμα στην αρχή του Ακρωτηρίου της Κρήτης, κοντά στο μέρος όπου γεννήθηκε. Οι Τάφοι των Βενιζέλων είναι σήμερα ένα από τα αξιοθέατα των Χανίων.

Νεανικά χρόνια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γεννήθηκε στο χωριό Μουρνιές, κοντά στην πόλη των Χανίων, στις 23 Αυγούστου 1864 και ήταν το πέμπτο παιδί[i] του Κυριάκου Βενιζέλου[ii], εμπόρου, και της Στυλιανής Πλουμιδάκη, η οποία καταγόταν από το χωριό Θέρισο.[2] Πρώτος του ξάδερφος ήταν ο Χαράλαμπος Πλουμιδάκης. Μεγάλωσε στα Χανιά αλλά λόγω διώξεων του πατέρα του από την οθωμανική διοίκηση πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων στα Κύθηρα και την Ερμούπολη. Περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στα Χανιά, στο λύκειο Αντωνιάδη στην Αθήνα και στο Δημόσιο Γυμνάσιο Αρρένων Σύρου στην Ερμούπολη, απ´ όπου αποφοίτησε, και εργάστηκε στο κατάστημα του πατέρα του.[3] Αν και ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε πρόθεση να συνεχίσει τις σπουδές του, ο πατέρας του επέλεξε να τον τοποθετήσει στο κατάστημά του με σκοπό να τον διαδεχθεί. Ύστερα από παρέμβαση του τότε γενικού προξένου της Ελλάδας στα Χανιά, Γεωργίου Ζυγομαλά, ο Κυριάκος πείστηκε να τον στείλει στην Αθήνα για ανώτερες σπουδές. Το 1881 εγγράφηκε στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ´όπου αποφοίτησε το 1887.[4] Αφού προσπάθησε ανεπιτυχώς να εκλεγεί δις εφέτης, άνοιξε δικηγορικό γραφείο καταφέρνοντας σε μικρό χρονικό διάστημα να διακριθεί. Το 1888 ανέλαβε μαζί με τους Χαράλαμπο Πωλογεωργάκη, Κωνσταντίνο Φούμη και Ιάκωβο Μοάτσο την αρχισυνταξία και την έκδοση της εφημερίδας «Λευκά Όρη», η οποία ανήκε στον γαμπρό του, Κωστή Μητσοτάκη.[5] Από αυτήν αποχώρησε λίγους μήνες αργότερα για προσωπικούς λόγους.[ασαφές][εκκρεμεί παραπομπή]

Το 1889 σε νεαρή ηλικία αποφάσισε να θέσει υποψηφιότητα ως αντιπρόσωπος της περιφέρειας Κυδωνίας στις Εκλογές για την Κρητική Βουλή, στις οποίες και εξελέγη με το Κόμμα των Φιλελευθέρων.[6] Στις ίδιες εκλογές εξελέγησαν και αρκετοί συνεργάτες του από την εφημερίδα σχηματίζοντας μια άτυπη ομάδα που έγινε γνωστή[7] με το όνομα Λευκορίτες. Λόγω της τεταμένης πολιτικής κατάστασης που επικρατούσε στην Κρήτη με την επανάσταση μέρους των πληθυσμών της Κρήτης, στις αρχές Οκτωβρίου του 1889 ο Βενιζέλος με στενούς συνεργάτες και φίλους διέφυγε, με τη βοήθεια του Άγγλου προξένου Μπιλιότι (Bilioti), στην Αθήνα. Έναν μήνα αργότερα ο Σακίρ Πασά ανέστειλε τα κυριότερα προνόμια που είχαν παραχωρηθεί στους Χριστιανούς με τη Σύμβαση της Χαλέπας και άλλαξε τις διατάξεις για την εκλογή αντιπροσώπων στη Βουλή. Ο Βενιζέλος τάχθηκε υπέρ της αποχής από τις Εκλογές μέχρι να αρθούν οι αυθαιρεσίες της οθωμανικής διοίκησης.[8] Μετά τη χορήγηση αμνηστίας, ο Βενιζέλος επέστρεψε στα Χανιά, όπου και νυμφεύθηκε το 1890 με τη Μαρία Ελευθερίου - Κατελούζου, επιλέγοντας να κατοικήσουν στο οικογενειακό σπίτι της Χαλέπας. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα παρέμεινε εκτός πολιτικής απασχολούμενος από την οικογένεια και τη δουλειά. Το 1895 συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Αυγή», του Κωνσταντίνου Φούμη και του Ιωάννη Καψάλη. Στην Επανάσταση που ξέσπασε λίγο αργότερα υπό την καθοδήγηση της Επιτροπής, Πρόεδρος της οποίας ήταν ο Μανούσος Κούνδουρος, και με κύριο αίτημα την αυτονομία, ο Βενιζέλος αντιτάχθηκε καθώς θεωρούσε ότι οι περιστάσεις δεν ευνοούσαν τέτοιου είδους κινήσεις.[9] Για την στάση του αυτή κατηγορήθηκε από συντηρητικούς που ζήτησαν να προσαχθεί σε δίκη.[10]

Πολιτική σταδιοδρομία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κρητική επανάσταση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Βενιζέλος, αρχές 20ου αιώνα

Στις 23 Ιανουαρίου 1897 ο Βενιζέλος αποφάσισε να συμπράξει με τους επαναστατημένους στο Ακρωτήρι. Αφορμή γι´ αυτή τη μεταστροφή ήταν η μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στα Χανιά και είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο Χριστιανών και Μουσουλμάνων και εκτεταμένες σφαγές κατά των πρώτων. Κατά τη διάρκεια αυτών των γεγονότων ο Βενιζέλος περιόδευε στην εκλογική του περιφέρεια προετοιμαζόμενος για τις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί. Επιστρέφοντας στα Χανιά είδε από μακριά τους καπνούς που έβγαιναν από την πόλη και αμέσως έλαβε την απόφαση να ενωθεί με μια ομάδα ενόπλων στη Μαλάξα.[11] Με αυτούς κατευθύνθηκαν προς το Ακρωτήρι, όπου σύντομα ανέλαβε την ηγεσία ο Βενιζέλος. Οι επαναστάτες υπολογίζονται σε επτακόσιους με δύο χιλιάδες. Στις 24 Ιανουαρίου οι εξεγερμένοι αποφάσισαν να κηρύξουν την ένωση με την Ελλάδα και την επόμενη ημέρα εξέδωσαν κείμενο διακήρυξης. Στις 26 Ιανουαρίου επιτροπή αποτελούμενη από σημαντικές μορφές της εξέγερσης μεταξύ των οποίων και ο Βενιζέλος παρέδωσε στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων τη διακήρυξη. Την ίδια στιγμή με απόφαση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη αναχωρούσε ναυτική μοίρα του πολεμικού ναυτικού για να ενισχύσει τους Χριστιανούς της Κρήτης. Στις 31 Ιανουαρίου αποβιβάστηκε σε χωριό των Χανίων ελληνικό στράτευμα αποτελούμενο από χίλιους τριακόσιους οπλίτες και εκατό αξιωματικούς υπό την ηγεσία του Τιμολεόντος Βάσσου. Την επόμενη ημέρα οι Μεγάλες Δυνάμεις ανακοίνωσαν ότι θα έθεταν υπό την προστασία τους τις κυριότερες πόλεις της Κρήτης, επιβάλλοντας την κατάπαυση του πυρός ακόμα και με στρατιωτικά μέσα.[12] Μπροστά σε αυτό το φάσμα γενικευμένης σύγκρουσης, ο Βενιζέλος, μαζί με τον Μητροπολίτη Χρύσανθο Τσεπετάκη, επισκέφθηκαν τον Έλληνα μοίραρχο Αριστείδη Ράινεκ στο πολεμικό Ύδρα ζητώντας του να τους εφοδιάσει με πολεμικό υλικό, κάτι που έπραξε. Στις 7 Φεβρουαρίου, ο Βενιζέλος, μαζί με εξεγερμένους, κατέλαβε τον Προφήτη Ηλία. Στις 8 Φεβρουαρίου ο στόλος των Μεγάλων Δυνάμεων έπληξε τις θέσεις των επαναστατών δημιουργώντας αντιδράσεις από μερίδα του ευρωπαϊκού τύπου σχετικά με τον απρόκλητο βομβαρδισμό μιας μικρής ομάδας εξεγερμένων.[7] Σημαντική έκταση πήρε το γεγονός της ανύψωσης της ελληνικής σημαίας από τον Σπύρο Καγιαδελάκη κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών. Κατά τη διάρκεια του περιστατικού ο ίδιος ο Βενιζέλος βρισκόταν στο πολεμικό πλοίο Ύδρα.[13] Ο Βενιζέλος τότε, μαζί με τον Φούμη και τον Κοτζάμπαση, προχώρησε στη σύνταξη διαμαρτυρίας προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, η οποία προξένησε μεγάλη εντύπωση στην Ευρώπη. Στις 22 Φεβρουαρίου εκλέχτηκε μέλος της εξαμελούς διοικητικής επιτροπής των επαναστατών. Με την ιδιότητα αυτή επισκέφθηκε μαζί με τα άλλα μέλη τους ξένους ναυάρχους αρκετές φορές για να συζητήσουν για τον μέλλον της Κρήτης. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους ξέσπασε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 αναγκάζοντας την Ελλάδα να αποσύρει τη ναυτική μοίρα από την Κρήτη. Στις αρχές του καλοκαιριού πραγματοποιήθηκε η πρώτη επαναστατική συνέλευση ενώ στις 26 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε η δεύτερη, στους Αρμένους Αποκορώνου, όπου και ο Ελευθέριος Βενιζέλος εξελέγη μέλος της τριμελούς επιτροπής που θα ανακοίνωνε τις αποφάσεις της συνέλευσης στις Μεγάλες Δυνάμεις.[14] Στην τρίτη συνέλευση, στις Αρχάνες εξελέγη πρόεδρος αυτής. Στη συνέλευση αυτή υποστήριξε την άποψη περί ενώσεως της Κρήτης με την Ελλάδα απορρίπτοντας την ιδέα της αυτονομίας. Η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη, οδηγώντας αρκετές φορές τους συμμετέχοντες σε ακραίες ενέργειες. Η κατάσταση οδηγήθηκε στα άκρα όταν ο Βενιζέλος και οι υποστηρικτές του αρνήθηκαν να υπογράψουν τη διακήρυξη περί αυτονομίας με αποτέλεσμα να προκληθούν επεισόδια. Αποτέλεσμα ήταν ο Βενιζέλος να διακόψει τη συνεδρίαση και να αποχωρήσει. Για την κίνησή του αυτή του αφαιρέθηκε η προεδρία και του απαγορεύθηκε η συμμετοχή στις συνεδριάσεις του σώματος. Τελικώς, η διακήρυξη περί αυτονομίας ψηφίστηκε.[15]

Κρητική Πολιτεία & η επανάσταση του Θερίσου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά τα γεγονότα ο Βενιζέλος ταξίδεψε στην Αθήνα, απ´ όπου επέστρεψε μαζί με τον Κρητικό πολιτικό Ιωάννη Σφακιανάκη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις εν τω μεταξύ είχαν αποδεχθεί σχέδιο περί αυτονόμησης του νησιού. Το νέο καθεστώς θεωρήθηκε από τον Βενιζέλο και τους οπαδούς του μεταβατικό και προσωρινό.[16] Έλαβε μέρος στη συνέλευση του Μυλοποτάμου καθώς και στις συνεδριάσεις της εκτελεστικής επιτροπής, που είχε αναλάβει τις διαπραγματεύσεις σχετικά με το σχήμα αυτονομίας. Τελικά αποφασίστηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία να διατηρήσει μια μορφή κυριαρχίας και να διοριστεί ως Ύπατος Αρμοστής της Κρήτης ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας. Ο τελευταίος διόρισε με τον ερχομό του μια δεκαεξαμελή επιτροπή με κύρια αρμοδιότητα την εκπόνηση νομοθετικής εργασίας που επρόκειτο να ψηφιστεί από τη γενική συνέλευση, όταν αυτή δημιουργούνταν.[17] Σε αυτή την επιτροπή συμμετείχε και ο Βενιζέλος.[17] Λόγω της νέας μορφής διοίκησης προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 24 Ιανουαρίου 1898, στις οποίες και εξελέγη ως αντιπρόσωπος Χανίων. Η συμβολή του στη σύνταξη του συντάγματος κρίνεται καθοριστική, κατακρίθηκε όμως για τις ασάφειές του και την υπερβολική συγκέντρωση εξουσιών στο πρόσωπο του Ύπατου Αρμοστή.[18][19][19] Ακολούθως διορίστηκε σύμβουλος επί της δικαιοσύνης στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι τον Απρίλιο του 1901. Κατά τη διάρκεια της θητείας του αναδιοργάνωσε τα δικαστήρια συντάσσοντας κώδικα δικαστηρίων, εκσυγχρόνισε τα δικαστήρια και εισήγαγε νέα συστήματα στην αστυνομία.[20][21]

Παρά την επιτυχία του στον υπουργικό θώκο σύντομα ήρθε σε ρήξη με τον Ύπατο Αρμοστή πρίγκιπα Γεώργιο. Ο τελευταίος κυβερνούσε σε έναν βαθμό αυταρχικά χειριζόμενος μόνος του την εξωτερική πολιτική της Κρητικής Πολιτείας χωρίς να λαμβάνει υπόψιν του τις συμβουλές και τις απόψεις των υπουργών του.[22] Ο Βενιζέλος θεωρούσε απαραίτητη την ανακήρυξη της Κρήτης σε αυτόνομο πριγκιπάτο έτσι ώστε να επέλθει με πιο θεσμικό τρόπο η ένωση με την Ελλάδα.[22] Επιπλέον με την ανακήρυξη της αυτονομίας η συνέλευση, κατά τον Βενιζέλο, θα έπρεπε να προχωρήσει στην εκλογή ανώτατου άρχοντα τερματίζοντας ταυτόχρονα την κυριαρχία των Μεγάλων Δυνάμεων στο νησί.[23] Αντίθετα ο Ύπατος Αρμοστής δεν συμμεριζόταν την προσέγγιση του Βενιζέλου έχοντας ήδη αρχίσει να ακολουθεί τη δική του, η οποία όμως δεν απέφερε τα επιθυμητά αποτέλεσμα. Παράλληλα στον αθηναϊκό τύπο δημοσιεύονταν αιχμηρά άρθρα εναντίον των απόψεων του Βενιζέλου, ο οποίος χαρακτηριζόταν ως ανθενωτικός.[22] Στις 5 Μαρτίου 1901 υπέβαλε την παραίτησή του για λόγους υγείας, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή. Στις 18 Μαρτίου υπέβαλε για δεύτερη φορά την παραίτησή του για λόγους που αφορούσαν την κακή σχέση του με τους συναδέλφους και τον Ύπατο Αρμοστή. Ούτε όμως αυτή τη φορά έγινε αποδεκτή. Δύο μέρες αργότερα, στις 20 Μαρτίου με διάταγμα που εκδόθηκε και ήταν βαρύτατα προσβλητικό ο Βενιζέλος απολύθηκε από τη θέση του.[23] Σημαντική συμμετοχή στην όλη διαμάχη φαίνεται να είχε ο Ανδρέας Παπαδιαμαντόπουλος, γραμματέας του Ύπατου Αρμοστή και το Παλάτι. Ο πρώτος σε μυστική έκθεση προς την κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη χαρακτήριζε τον Βενιζέλο όργανο των ξένων δυνάμεων, φρόντιζε συνεχώς να φτάνουν στο υπουργείο εξωτερικών αναφορές που τον παρουσίαζαν ως όργανο των ξένων δυνάμεων ενώ σταθερά, όπως και το παλάτι, διοχέτευε στον αθηναϊκό τύπο εμπρηστικά άρθρα εναντίον του κρητικού πολιτικού.[23][18][22]

Ο Βενιζέλος στην Κρήτη, 1907
Μαζί με τους Φούμη και Μάνο, 1907
Μαζί με Κρήτες επαναστάτες

Προκειμένου να αμυνθεί από τις επιθέσεις των αντιπάλων εγκαινίασε μια σειρά άρθρων με τον τίτλο «Γεννηθήτω το Φως» στην εφημερίδα «Κήρυξ των Χανίων», στα οποία περιέγραφε την πολιτική του Ύπατου Αρμοστή. Μεταξύ των επιθέσεων που δέχθηκε ξεχωρίζει αυτή του Μητροπολίτη Κρήτης Ευμένιου, ο οποίος τον χαρακτήρισε προδότη.[24] Ο Βενιζέλος απάντησε με νέο άρθρο, για το περιεχόμενο του οποίο μηνύθηκε από τον Μητροπολίτη και καταδικάστηκε σε δεκαπενθήμερη φυλάκιση, την οποία και εξέτισε στη φυλακή Ιτζεδίν.[24][24] Στις εκλογές του 1903 το κόμμα του Βενιζέλου ηττήθηκε εκλογικά αναδεικνύοντας πέντε βουλευτές.[23] Ύστερα από συνεννοήσεις με άλλες ηγετικές μορφές της πολιτικής σκηνής τέθηκε επικεφαλής της «Ηνωμένης Αντιπολίτευσης», η οποία στις 26 Φεβρουαρίου 1905 διακήρυξε την ένωση με την Ελλάδα, και, σε περίπτωση αδυναμίας, την αυτονομία της νήσου, καθώς και την αναθεώρηση του συντάγματος.[24][23] Στις 23 Μαρτίου 1905 ο Βενιζέλος μαζί με χίλιους ενόπλους συγκεντρώθηκαν[25] στο Θέρισο. Σύντομα, στο Θέρισο κατέφθασαν άλλοι επτά χιλιάδες πολεμιστές από διάφορα σημεία της Κρήτης. Στις 20 Απριλίου η Συνέλευση κήρυξε[26] την ένωση με την Ελλάδα και ζήτησε από τον Ύπατο Αρμοστή να πληροφορήσει τις Μεγάλες Δυνάμεις γι´ αυτή την εξέλιξη, οι οποίες όμως αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την ανακήρυξη. Τον Μάιο πραγματοποιήθηκαν εκλογές, στις οποίες η παράταξη του Βενιζέλου, του Φούμη και του Πωλογεωργάκη συγκέντρωσε 33.279 ψήφους αναδεικνύοντας[27] 39 αντιπροσώπους έναντι 78 αντιπροσώπων του πρίγκιπα Γεωργίου. Στις 15 Ιουλίου οι Μεγάλες Δυνάμεις έδωσαν προθεσμία δεκαπέντε ημερών στους επαναστάτες, τελεσίγραφο[28] που δεν έγινε δεκτό. Όταν έληξε η προθεσμία, οι Μεγάλες Δυνάμεις κήρυξαν[28] στρατιωτικό νόμο. Μετά από συμβουλή του πρωθυπουργού της Ελλάδας Δημητρίου Ράλλη ο Ύπατος Αρμοστής ζήτησε από τη Συνέλευση να προχωρήσει στην αναθεώρηση του συντάγματος. Στις 2 Νοεμβρίου ο Βενιζέλος και οι επαναστάτες παρέδωσαν[28] τα όπλα. Παράλληλα οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν μια διερευνητική επιτροπή για να αξιολογήσουν την κατάσταση στο νησί.[23] Στις 23 Ιουλίου 1906 αποφασίστηκε η διεθνής δύναμη που βρισκόταν στο νησί να αποχωρήσει, να ανατεθεί η ασφάλεια του νησιού σε Έλληνες αξιωματικούς, που θα έπρεπε όμως να αποχωρήσουν από τον ελληνικό στρατό, να οργανωθεί εκ νέου η πολιτοφυλακή, να δοθεί δάνειο 9.300.000 φράγκων στην Κρητική Πολιτεία, να υπάρξει πλήρης ισότητα χριστιανών και μουσουλμάνων κ.α.[29] Αν και η ελληνική κυβέρνηση και το παλάτι διαφωνούσαν με τη λύση, ο Βενιζέλος καθώς και ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου πρίγκιπας Κωνσταντίνος τάχθηκαν υπέρ αυτού του σχεδίου με αποτέλεσμα ο πρίγκιπας Γεώργιος να παραιτηθεί από τη θέση του Ύπατου Αρμοστή για να διευκολύνει την κατάσταση. Ως αντικαταστάτης του επιλέχθηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης.[29]

Στις 12 Οκτωβρίου 1908 η Συνέλευση επικύρωσε τις αλλαγές και όρισε πενταμελή Εκτελεστική Επιτροπή. Σε αυτήν ο Βενιζέλος ανέλαβε τα υπουργεία εξωτερικών και δικαιοσύνης.[27] Στις 29 Ιουλίου 1909 οι δυνάμεις του διεθνούς στρατού αποχώρησαν από την Κρήτη. Στις εκλογές του 1910 εξελέγη πρόεδρος της Συνέλευσης και πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας.[27][30] Τον ίδιο μήνα εκδόθηκε το ψήφισμα για ένωση με την Ελλάδα και αναχώρησε για την Αθήνα για να συναντηθεί με τους ηγέτες του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Τον Μάιο του 1910 οι Χριστιανοί της Κρήτης επανέλαβαν το αίτημά τους για την ένωση με την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος, ύστερα από παρότρυνση και της κυβέρνησης Δημητρίου Ράλλη, κατάφερε να ηρεμήσει τους Κρητικούς και να τους πείσει να αποφύγουν τις ακραίες ενέργειες.[31]

Άφιξη στην Ελλάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λαϊκή λιθογραφία για το Κίνημα στο Γουδί

Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος μετά το ξέσπασμα του κινήματός είχε προσεγγίσει τον Δημήτριο Γούναρη για να σχηματίσει κυβέρνηση, μετά όμως την άρνηση αυτού, καθώς και του Νικολάου Ζορμπά, αναζήτησε νέο πρόσωπο. Κατόπιν προτάσεως κάποιου[iii] αξιωματικού αποφασίστηκε να κληθεί στην Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος ήταν γνωστός για την πολιτική του δράση στην Κρήτη. Ο τελευταίος είχε υποστηρίξει το κίνημα σε μια σειρά δέκα άρθρων που δημοσίευσε στην εφημερίδα «Κήρυξ Χανίων». Στις 22 Δεκεμβρίου 1909 ο λοχαγός Ιουλιανός Κονταράτος μετέβη στα Χανιά για να του δώσει επιστολή[32] του Στρατιωτικού Συνδέσμου με την οποία τον καλούσε στην Ελλάδα για να αναλάβει την πρωθυπουργία. Ο Βενιζέλος με δική του επιστολή ξεκαθάρισε πως δεν ενδιαφερόταν για την πρωθυπουργία και ότι θα ερχόταν στην Αθήνα ως πολιτικός σύμβουλος του Συνδέσμου. Στις 28 Δεκεμβρίου αφίχθη στον Πειραιά και αμέσως άρχισε επαφές με τα μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου καθώς και με τους πολιτικούς αρχηγούς[33] των κομμάτων. Βασικές προτάσεις του, που έγιναν αποδεκτές από τον Σύνδεσμο αλλά και από αρκετούς πολιτικούς, ήταν η, αντισυνταγματική,[34] σύγκληση αναθεωρητικής βουλής, και όχι συντακτικής, μη θέτοντας έτσι πολιτειακό ζήτημα, η διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου μετά τη σύγκληση αναθεωρητικής βουλής, η απομάκρυνση των βασιλοπαίδων από τον στρατό και ο διορισμός[33] νέας κυβέρνησης υπό τον Στέφανο Δραγούμη.

Την 1η Φεβρουαρίου πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνεδρίαση της Βουλής σχετικά με την ψήφιση της προτάσεως περί αναθεωρήσεως μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος, πρόταση που ψηφίστηκε με 150 ψήφους υπέρ και 11 κατά. Κατά την προεκλογική περίοδο ο Βενιζέλος έλειπε[35] στο εξωτερικό, στην Ελβετία και την Ιταλία επιστρέφοντας οκτώ ημέρες μετά τη διεξαγωγή των εκλογών. Κατά τις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910 η παράταξη του Βενιζέλου πέτυχε σημαντική νίκη έναντι των συνασπισμένων παλαιών κομμάτων αποκτώντας ευρεία πλειοψηφία στη Βουλή. Υπολογίσιμο αριθμό αποτελούσαν και οι βουλευτές που είχαν εκλεγεί με ανεξάρτητα ψηφοδέλτια και οι οποίοι υποστήριζαν τη σύγκληση συντακτικής συνέλευσης. Ο ίδιος εξελέγη βουλευτής Αττικοβοιωτίας λαμβάνοντας[35] 32.765 ψήφους σε σύνολο 38.800 ψήφων. Στις 22 Αυγούστου ο Βενιζέλος ίδρυσε το Κόμμα Φιλελευθέρων ενώ στις 3 Σεπτεμβρίου συνήλθε σε πρώτη συνεδρίαση η αναθεωρητική Βουλή. Δύο ημέρες αργότερα ο Βενιζέλος εκφώνησε λόγο σε συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος υποστηρίζοντας[35] την αναγκαιότητα της αναθεωρητικής βουλής. Στις 12 Σεπτεμβρίου η κυβέρνηση Δραγούμη παραιτήθηκε και λίγες ημέρες αργότερα, στις 6 Οκτωβρίου ο Βενιζέλος σχημάτισε κυβέρνηση, στην οποία μεταξύ άλλων συμμετείχαν οι Εμμανουήλ Ρέπουλης, Νικόλαος Δημητρακόπουλος κ.α., αναλαμβάνοντας[36] παράλληλα τα υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών. Αν και η αντιπολίτευση, η οποία είχε συγκεντρώσει[37] το 65% των ψήφων, και οι ανεξάρτητοι βουλευτές έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή, υπό τη μορφή ανοχής, ο Βασιλιάς, ύστερα από συνεννόηση με τον Βενιζέλο, δημοσίευσε[35] στις 12 Οκτωβρίου διάταγμα διάλυσης της Βουλής και προκήρυξης εκλογών στις 28 Νοεμβρίου. Η αντισυνταγματική[iv], ενέργεια του Βασιλιά προκάλεσε τις σφοδρές αντιδράσεις της αντιπολίτευσης (Ράλλης, Μαυρομιχάλης, Θεοτόκης), η οποία δήλωσε ότι θα απείχε[38] από την εκλογική διαδικασία σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Αντίθετα οι «Κοινωνιολόγοι» και το νεοσύστατο Λαϊκόν Κόμμα υπό την προεδρία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου φάνηκε να είναι θετικοί ως προς τη διάλυση της Βουλής υποστηρίζοντας τις κινήσεις Βενιζέλου. Στις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου τα παλιά κόμματα και νικητές των προηγούμενων εκλογών απείχαν και το κόμμα των Φιλελευθέρων αναδείχθηκε νικητής καταλαμβάνοντας[35] 307 από τις 362 έδρες.

Νέο Σύνταγμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η συζήτηση για το νέο σύνταγμα ολοκληρώθηκε σε 42 συνεδριάσεις της ολομέλειας της Βουλής, από τις οποίες ο Ελευθέριος Βενιζέλος συμμετείχε στις 41. Το νέο σύνταγμα δημοσιεύθηκε την 1η Ιουνίου 1911 και περιελάμβανε σημαντικές μεταρρυθμίσεις που απέβλεπαν[38] στην επιβολή της αρχής της νομιμότητας, στην καθιέρωση της ασφάλειας δικαίου και της ασφάλειας των συναλλαγών. Μαζί με το νέο σύνταγμα ψηφίστηκε και μία σειρά οργανικών[38] νόμων εγκαινιάζοντας[39] έτσι μια σειρά από μεταρρυθμιστικά μέτρα. Συνοπτικά, καθιέρωσε μέτρα προστασίας των εργαζομένων, όπως τη μονιμότητα[40] των δημοσίων υπαλλήλων καθώς και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας στα εργοστάσια, τεμάχισε[39] τεράστιες εκτάσεις στη Θεσσαλία μοιράζοντας αυτές σε 4.000 οικογένειες[39], βελτίωσε[39] την απονομή δικαιοσύνης και αναμόρφωσε το φορολογικό σύστημα.

Αναδιοργάνωση Στρατού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εκτός από τη συνταγματική και διοικητική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Βενιζέλου σημαντικές πρωτοβουλίες καταγράφονται και στον στρατιωτικό τομέα. Κατόπιν προσωπικής του εντολής ζητήθηκε[41] η συνδρομή της Γαλλίας και της Αγγλίας για να εκπαιδεύσουν τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες του ελληνικού στρατού. Αν και το παλάτι προέβαλε[41] αντιστάσεις, λόγω της φιλογερμανικής στάσης που διατηρούσε, σχετικά με τον ερχομό αυτής της ομάδας, τελικά η ομάδα ήρθε στις αρχές του 1911. Σε αντάλλαγμα, υπό τη μορφή συμβιβασμού[41], ο Βενιζέλος κατέθεσε νομοσχέδιο για την επιστροφή των πριγκίπων στον ελληνικό στρατό, νομοσχέδιο που ψηφίστηκε[41] τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Επίσης αύξησε[42] τον αριθμό των στρατιωτών, παρήγγειλε τουφέκια και πολεμικό υλικό και αναδιοργάνωσε[42] το Βασιλικό Ναυτικό. Μια από τις πρώτες κινήσεις του Βενιζέλου ήταν να διορίσει ως υπασπιστή του τον Ιωάννη Μεταξά.

Βαλκανικοί Πόλεμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριο λήμμα Βαλκανικοί Πόλεμοι

Υπήρχαν διπλωματικές επαφές, με στόχο να γίνουν μεταρρυθμίσεις στη Μακεδονία και τη Θράκη προκειμένου να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης των εκεί χριστιανικών πληθυσμών. Σε περίπτωση αποτυχίας των μεταρρυθμίσεων, σχεδιαζόταν να εκδιωχθεί η Τουρκία από τα Βαλκάνια. Αυτό το τελευταίο φαινόταν εφικτό, επειδή μετά την εισαγωγή Συντάγματος, ο διοικητικός μηχανισμός της Τουρκίας είχε αποδιοργανωθεί, δεν είχε στόλο για να μεταφέρει δυνάμεις από τη Μικρά Ασία στην Ευρώπη και ο ελληνικός στόλος κυριαρχούσε στο Αιγαίο. Ο Βενιζέλος δεν ήθελε να γίνουν άμεσα κινήσεις από τις βαλκανικές χώρες, προκειμένου να αναδιοργανωθεί στρατιωτικά η χώρα (προσπάθεια που είχε ξεκινήσει από την τελευταία κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη) και να είναι απολύτως έτοιμη όταν έρθει η ώρα που θα κρινόταν όλα (διέβλεπε τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε σύντομο διάστημα και τον αναπόφευκτο πόλεμο για τη διανομή των εδαφών). Πρότεινε στην Τουρκία να αναγνωρίσει στους Κρητικούς το δικαίωμα να στέλνουν βουλευτές στην ελληνική Βουλή, ούτως ώστε να κλείσει το Κρητικό Ζήτημα. Οι Νεότουρκοι (που είχαν πάρει αέρα μετά τη νίκη της Τουρκίας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897) απειλούσαν ότι θα κάνουν στρατιωτικό περίπατο μέχρι την Αθήνα, αν η τελευταία επέμενε σε τέτοιες αξιώσεις, προκαλώντας την τιμή και τα πληγωμένα από την ήττα του '97 πατριωτικά αισθήματα των Ελλήνων.

Ήταν λοιπόν μονόδρομος για το Βενιζέλο η συμμαχία με τις άλλες βαλκανικές χώρες, Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο. Παρότρυνε τον διάδοχο Κωνσταντίνο να αντιπροσωπεύσει την Ελλάδα σε κάποια βασιλική γιορτή στη Σόφια και το 1911 οργάνωσε επίσκεψη Βουλγάρων φοιτητών στην Αθήνα, που έγινε σε πολύ καλό κλίμα. Τον Μάιο του 1912 Ελλάδα και Βουλγαρία υπέγραψαν συνθήκη. Αλλά οι σφαγές των Κοτσάνων και της Μπράνας επέσπευσαν τις εξελίξεις. Η Σερβία και η Βουλγαρία που είχαν υπογράψει μεταξύ τους μυστική συνθήκη συμμαχίας, προσκάλεσαν την Ελλάδα τις τελευταίες μέρες του Σεπτεμβρίου 1912 να πάρει μέρος μαζί τους στον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας.

Ο Βενιζέλος είχε προσεγγίσει χωρίς αποτέλεσμα τους Τούρκους για το Κρητικό Ζήτημα και επιπλέον, δεν ήθελε να την πάθει η Ελλάδα όπως το 1877 με τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο (τότε παρέμεινε αδρανής ενώ οι άλλοι βαλκανικοί λαοί πολέμησαν με αποτέλεσμα να μην έχει λόγο μετά στη συνθήκη ειρήνης). Έτσι, στις 30 Σεπτεμβρίου 1912 κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία. Ήταν ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Την 1 Οκτωβρίου, συνήλθε σε τακτική σύνοδο η Βουλή, όπου αναγγέλθηκε η κήρυξη του πολέμου, έγιναν δεκτοί οι Κρήτες βουλευτές, τους οποίους προσφώνησε ο ίδιος ο Βενιζέλος και κηρύχθηκε η ένωση της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. Ο ελληνικός λαός υποδέχθηκε τις εξελίξεις αυτές με μεγάλο ενθουσιασμό.

Ο στρατός, με αρχιστράτηγο το διάδοχο Κωνσταντίνο, προήλασε προς τη Μακεδονία, επιτυγχάνοντας αλλεπάλληλες νίκες και στις 26 Οκτωβρίου 1912 κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη. Σ' αυτή την περίοδο σημειώθηκε και η (δήθεν) διαφωνία με το διάδοχο Κωνσταντίνο Α΄, για την πορεία που έπρεπε να ακολουθήσει ο στρατός και ποιες πόλεις θα έπρεπε να απελευθερωθούν πρώτα. Ενώ ήδη ο Διάδοχος είχε διατάξει, από τις 11 Οκτωβρίου(ΔΙΣ/ΓΕΣ), την πορεία προς Βέροια και Θεσσαλονίκη, που κατέληξε στη συντριβή του εχθρού στη μάχη των Γιαννιτσών, ο Βενιζέλος, στις 12 Οκτωβρίου(ΔΙΣ/ΓΕΣ) έστειλε επείγον τηλεγράφημα στο Γενικό Επιτελείο και τον Κωνσταντίνο:

"Salonique à tout prix!" (Στη Θεσσαλονίκη πάση θυσία!)

Ο Βενιζέλος, προβλέποντας τα προβλήματα που θα εμφανίζονταν μετά την απελευθέρωση της πόλης στον τομέα της αστυνόμευσής της και γνωρίζοντας ότι οι Βούλγαροι σύμμαχοί μας αλλά και οι μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις θα προωθούσαν μία εικόνα άναρχης πόλης και μίας Ελληνικής πολιτείας ανίκανης να επιβάλει την τάξη, φρόντισε, από τις 24 Οκτωβρίου, πριν ακόμη απελευθερωθεί η πόλη, να διατάξει τη μεταφορά δυνάμεως της Κρητικής Χωροφυλακής στη Θεσσαλονίκη. Στις 20 Νοεμβρίου, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Βουλγαρία υπέγραψαν ανακωχή με την Τουρκία. Η Ελλάδα συνέχιζε τον πόλεμο στο μέτωπο της Ηπείρου. Ακολούθησε συνδιάσκεψη στο Λονδίνο, όπου η Ελλάδα πήρε μέρος αν και δεν είχαν τελειώσει οι επιχειρήσεις στην Ήπειρο. Η συνδιάσκεψη αυτή κατέληξε στη Συνθήκη του Λονδίνου μεταξύ των βαλκανικών συμμάχων και της Τουρκίας, ουσιαστικά σύμφωνα με τις επιθυμίες των Μεγάλων Δυνάμεων.

Την επομένη της νίκης, ο Βούλγαρος πρωθυπουργός Ιβάν Γκέσωφ, ενώ γινόταν δοξολογία στη Σόφια για τη συμμαχική νίκη, έστειλε το παρακάτω τηλεγράφημα στο Βενιζέλο:

Είμαι ευτυχής, αναγγέλλων υμίν την συγκινητικήν ταύτην τελετήν, κατά την οποίαν η αγία ημών Εκκλησία ηυλόγησε γεγονός το οποίον διά πρώτην φοράν η ιστορία θα αναγράψη εν τη βαλκανική χερσονήσω και σας παρακαλώ να ευαρεστηθήτε όπως δεχθήτε όλα τα συγχαρητήριά μου και τας ειλικρινείς ευχάς, τας οποίας εκφράζω, όπως εν καλόν και ευτυχές τέλος επιστέψη το έργον, του οποίου η πρωτοβουλία τα μέγιστα οφείλεται εις την Υμετέραν Εξοχότητα και την Κυβέρνησιν, της οποίας προΐστασθε.

Γρήγορα εντούτοις οι Βούλγαροι, οι οποίοι ήθελαν να γίνουν ηγεμονική δύναμη στα Βαλκάνια και να αποκτήσουν διέξοδο στη θάλασσα, προέβαλαν υπερβολικές αξιώσεις. Και η Σερβία ζητούσε περισσότερα εδάφη απ' όσα είχε προσυμφωνήσει με τους Βουλγάρους, επειδή τους βοήθησε στη Θράκη πέρα απ' όσο είχε συμφωνηθεί. Κι ο Βενιζέλος ξεκαθάρισε στη συνδιάσκεψη του Λονδίνου ότι η Θεσσαλονίκη ήταν της Ελλάδας, αφού άλλωστε πρώτος την κατέλαβε ο ελληνικός στρατός.

Η ρήξη μεταξύ των συμμάχων λόγω της τακτικής των Βουλγάρων και ειδικότερα της τακτικής του πρωθυπουργού τους Στογιάν Ντάνεφ, (που είχε στο μεταξύ αντικαταστήσει τον Γκέσωφ), ήταν αναπόφευκτη. Έτσι βρέθηκε η Βουλγαρία απέναντι σ' ένα ενιαίο μέτωπο Ελλάδας - Σερβίας, οι οποίες στις 19 Μαΐου 1913 υπέγραψαν σύμφωνο συμμαχίας στη Θεσσαλονίκη. Στις 19 Ιουνίου 1913 κηρύχθηκε ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Ο βασιλιάς πλέον Κωνσταντίνος (κατόπιν της δολοφονίας του Γεωργίου Α΄) έδιωξε τις βουλγαρικές δυνάμεις από τη Θεσσαλονίκη, κατήγαγε δε κατόπιν αλλεπάλληλες νίκες επί του βουλγαρικού στρατού. Νικημένοι από τους Έλληνες και τους Σέρβους κι ενώ ο ρουμανικός στρατός προήλαυνε προς τη Σόφια φτάνοντας σε απόσταση σαράντα χιλιομέτρων από το κέντρο της, οι Βούλγαροι ζήτησαν ανακωχή. Ο Βενιζέλος πήγε στο Χατζή Μπεϊλίκ, έδρα του ελληνικού στρατηγείου, όπου προσδιόρισε μαζί με τον Κωνσταντίνο τις εδαφικές αξιώσεις της Ελλάδας στη συνδιάσκεψη της ειρήνης που θα ακολουθούσε. Κατόπιν ανεχώρησε για το Βουκουρέστι, όπου συνήλθε η συνδιάσκεψη. Στις 28 Ιουνίου 1913 υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης από την Ελλάδα, το Μαυροβούνιο, τη Σερβία και τη Ρουμανία αφενός και από τη Βουλγαρία αφετέρου. Οι αξιώσεις της Ελλάδας έγιναν όλες δεκτές. Ο Βενιζέλος γνωστοποίησε αυθημερόν με τηλεγράφημα στον βασιλιά την υπογραφή της συνθήκης.

Η απάντηση του Κωνσταντίνου ήταν η εξής:

Ευχαριστώ υμάς επί τη αναγγελία της υπογραφής της ειρήνης. Ο Θεός πλουσιοπαρόχως ηυλόγησε τας προσπαθείας ημών. Εν ονόματι του έθνους και εμού εκφράζω υμίν τας βασιλικάς μου ευχαριστίας. Νέα και ένδοξος εποχή διανοίγεται ενώπιον ημών. Εις πίστωσιν δε της ευγνωμοσύνης και της προς υμάς υπολήψεώς μου απονέμω υμίν τον Μεγαλόσταυρον του βασιλικού μου Τάγματος του Σωτήρος. Η πατρίς σάς είναι ευγνώμων.

Και η απάντηση του Βενιζέλου:

Βαθύτατα συγκεκινημένος από το τηλεγράφημα της Υμετέρας Μεγαλειότητος, παρακαλώ αυτήν ευλαβώς να δεχθή την έκφρασιν της αναλλοιώτου μου ευγνωμοσύνης διά την επιεική εκτίμησιν των υπηρεσιών μου. Με το ευτυχές τέρμα και του δευτέρου πολέμου υπό τον μέγαν στρατηλάτην βασιλέα, όστις διά του ξίφους του εμεγάλωσε την Ελλάδα, η φιλτάτη πατρίς καταλαμβάνει την ανήκουσαν αυτή θέσιν εν τω κόσμω και με σταθερόν βήμα θέλει χωρήσει εις ευρύτατον μέλλον, ασφαλίζουσα το μεγαλείον και την ευημερίαν αυτής,

Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - Εθνικός Διχασμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύρια λήμματα: Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εθνικός Διχασμός

Προτομή του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Βελιγράδι

Συνθήκη των Σεβρών και εκλογική ήττα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ελληνική λιθογραφία που απεικονίζει τον Βενιζέλο ανάμεσα στους νικητές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου
Χαρτής που απεικονίζει την Ελλάδα μετά τη Συνθήκη των Σεβρών

Όταν η Γερμανία υπέγραψε ανακωχή, συνήλθε στο Παρίσι η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης, όπου ο Βενιζέλος παρέστη ως αντιπρόσωπος της Ελλάδας και προέβαλε τις αξιώσεις της χώρας μας, οι οποίες έγιναν στο σύνολό τους δεκτές με τις συνθήκες του Νεϊγύ (27 Νοεμβρίου 1919) και των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920). Ως αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών η Ελλάδα προσάρτησε (προσωρινά) την Ανατολική Θράκη και εκλήθη να παράσχη αστυνομικά καθήκοντα στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης στην εκείθεν του Αιγαίου πλευρά. Όντας στη Γαλλία εκείνο τον καιρό, ο Βενιζέλος εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Ενώ όμως επρόκειτο να γυρίσει στην Ελλάδα, έγινε δολοφονική απόπειρα εναντίον του στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών (από εκεί έπαιρνε κάποιος το τρένο για την πόλη Λυών), στο Παρίσι, από δύο απότακτους Έλληνες αξιωματικούς, κατά την οποία τραυματίστηκε από πυρά περιστρόφου. Αφού θεραπεύτηκε από τα τραύματά του, γύρισε το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς στην Αθήνα.

Στις 3 Ιανουαρίου του 1919, η ελληνική κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου αποδέχεται πρόταση του Γάλλου πρωθυπουργού Ζωρζ Κλεμανσώ να σταλούν ελληνικές δυνάμεις στη Ρωσία, στο πλαίσιο της επέμβασης των συμμάχων της Αντάντ εναντίον του Κόκκινου Στρατού.

Ο θάνατος του βασιλιά Αλέξανδρου στις 25 Οκτωβρίου είχε ως συνέπεια ν' ανακηρύξει αντιβασιλέα η Βουλή τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, το Κόμμα Φιλελευθέρων έλαβε 50,31% του συνόλου των ψήφων αλλά νικήθηκε από την ενωμένη αντιπολίτευση που είχε λάβει το 49,36% λόγω του εκλογικού νόμου, που οδήγησε τις περισσότερες έδρες στην αντιβενιζελική παράταξη. Είναι φανερό πόσο διχασμένος ήταν τότε ο λαός.

Κατά την περίοδο του προσφυγικού ζητήματος το κόμμα των Φιλελεύθερων έχασε την ισχύ του.[43] Ο Βενιζέλος παρά το μεγάλο ποσοστό του κόμματός του, δεν εξελέγη καν βουλευτής. Τη μεθεπομένη σχημάτισε κυβέρνηση ο Δημήτριος Ράλλης, παραιτήθηκε ο Κουντουριώτης κι έγινε αντιβασίλισσα η βασιλομήτωρ Όλγα μέχρι να γίνει δημοψήφισμα, το οποίο θα επανέφερε τον εξόριστο Κωνσταντίνο. Στις 4 Νοεμβρίου ο Βενιζέλος αναχώρησε για το Παρίσι, δηλώνοντας ότι αποσύρεται από την ενεργό πολιτική και σκοπεύει να ιδιωτεύσει αλλά αν η χώρα ζητήσει τις υπηρεσίες του στο εξωτερικό, θα είναι στη διάθεσή της. Σύντομα και μετά το δημοψήφισμα της επιστροφής του, την ουσιαστική εξουσία ανέλαβε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος.

Συνθήκη της Λωζάνης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριο λήμμα Συνθήκη της Λωζάνης

Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Εμπρός» αναγγέλλει την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την επανάσταση του 1922, ο Βενιζέλος δέχθηκε να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη διάσκεψη της Λωζάνης όπου στις 24 Ιουλίου 1923 υπέγραψε τη Συνθήκη της Λωζάνης με την Τουρκία. Στις 16 Δεκεμβρίου 1923 έγιναν εκλογές για συντακτική συνέλευση από τις οποίες απείχε η αντιπολίτευση. Ο Βενιζέλος εκλέχθηκε βουλευτής στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές (το επέτρεπε το εκλογικό σύστημα) κι επέστρεψε στην Ελλάδα, έγινε δε πρόεδρος της Βουλής με την ψήφο όλων των βουλευτών. Διαφώνησε όμως με την πολιτική παράταξη που είχε ταχθεί στο πολιτειακό υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας (την επομένη των εκλογών απομακρύνθηκε προσωρινά ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄), παραιτήθηκε από την προεδρία της Βουλής και σχημάτισε κυβέρνηση στις 11 Ιανουαρίου 1924 (Κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1924) θέλοντας να συμβιβάσει τα πράγματα. Όμως, η ανάμειξη ξένων στοιχείων στην πολιτική και ένα πρόβλημα στην υγεία του τον υποχρέωσαν να παραιτηθεί στις 4 Φεβρουαρίου, να υποδείξει ως διάδοχό του τον Γεώργιο Καφαντάρη και να φύγει και πάλι στο Παρίσι.

Δεν άκουσε τους οπαδούς του που του ζητούσαν να επανέλθει και να αναλάβει και πάλι την ηγεσία του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Στο Παρίσι επιδόθηκε στη μετάφραση των «Ιστοριών» του Θουκυδίδη. Η μετάφραση αυτή είναι ένα μνημειώδες έργο και αποτελεί λαμπρή συνεισφορά στο εγχείρημα της μεταφοράς των κειμένων της αρχαιότητας στα νέα ελληνικά.

Νέα άνοδος (1928-32)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Βενιζέλος το 1930

Αφού ανέτρεψε τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου ο Γεώργιος Κονδύλης στις 22 Αυγούστου 1926, ορκίστηκε πρωθυπουργός και έκανε εκλογές, στις οποίες δεν συμμετείχε ο ίδιος, ούτε ο Βενιζέλος που δεν θέλησε να είναι υποψήφιος. Βοήθησε όμως να σχηματιστεί οικουμενική κυβέρνηση από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη με στόχο τη γεφύρωση των πολιτικών διαφορών και την εθνική συμφιλίωση. Η κυβέρνηση αυτή παραιτήθηκε και σχηματίστηκε νέα στην οποία δεν συμμετείχε το Λαϊκόν Κόμμα. Ο Βενιζέλος γύρισε τότε στην Ελλάδα, διαφώνησε ωστόσο με την κυβέρνηση επί της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής. Η διαφωνία του οδήγησε στη διάσπαση του Κόμματος των Φιλελευθέρων, του οποίου ανέλαβε την ηγεσία. Στις 5 Ιουλίου 1928 παραιτήθηκε η κυβέρνηση Ζαΐμη. Ο Βενιζέλος έγινε πρωθυπουργός και προκήρυξε εκλογές για τις 19 Αυγούστου 1928. Τις κέρδισε το Κόμμα Φιλελευθέρων που πήρε τις 228 από 250 έδρες της Βουλής. Ο Βενιζέλος κυβέρνησε μέχρι το 1932.

Οικονομική και εσωτερική πολιτική[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η νέα κυβέρνηση του Βενιζέλου κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της διεθνούς οικονομικής κρίσης του 1929, με κατάληξη όμως τη χρεωκοπία της χώρας το 1932.

Στις δράσεις τις κυβέρνησης αυτής της περιόδου συγκαταλέγονται ακόμα η ίδρυση του ΣτΕ, αλλά και ο αμφιλεγόμενος νόμος για την προστασία του κοινωνικού καθεστώτος («Ιδιώνυμο»).

Εξωτερική πολιτική 1928-32[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριος στόχος του Βενιζέλου την περίοδο αυτή υπήρξε να αποφύγει την εξάρτηση της Ελλάδας από μία μόνο μεγάλη δύναμη. Προσπάθησε λοιπόν, να δημιουργήσει φιλικές σχέσεις τόσο με τις γειτονικές χώρες όσο και με αυτές που κυριαρχούσαν στη Μεσόγειο. Έτσι, η πρώτη διπλωματική κίνηση του Βενιζέλου ήταν η υπογραφή συμφώνου φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού με την Ιταλία στις 23 Σεπτεμβρίου 1928.

Βαλκάνια[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εν συνεχεία, ο Βενιζέλος στράφηκε στη Γιουγκοσλαβία, η οποία από καιρό είχε διεκδικήσεις για μία «ελεύθερη ζώνη» στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Ο Βενιζέλος αποδέχτηκε ορισμένες από τις γιουγκοσλαβικές απαιτήσεις και αφού απομακρύνθηκε αυτό το εμπόδιο, στις 17 Μαρτίου 1929 υπογράφτηκε το ελληνογιουγκοσλαβικό πρωτόκολλο στη Γενεύη.

Με τη Βουλγαρία η κατάσταση ήταν πιο περίπλοκη: οι Βούλγαροι απέρριψαν την προσφορά του Βενιζέλου για δημιουργία «ελεύθερου λιμανιού» στη Θεσσαλονίκη ή την Αλεξανδρούπολη, καθώς διατηρούσαν αλυτρωτικές βλέψεις για τις περιοχές αυτές. Έτσι, ο Βενιζέλος περιορίστηκε στην επανάληψη πλήρων διπλωματικών σχέσεων με τη γείτονα χώρα.

Ελληνοτουρκική προσέγγιση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πιο πολυσυζητημένη όμως, πράξη του Βενιζέλου ήταν η υπογραφή της ελληνοτουρκικής σύμβασης στην Άγκυρα, στις 10 Ιουνίου 1930[44]. Με αυτή τη συμφωνία έκλεισαν οι περισσότερες εκκρεμότητες μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η Ελλάδα συμφώνησε να πληρώσει 425.000 λίρες Αγγλίας ως αποζημίωση για τους Τούρκους που έφυγαν από τη χώρα και σε αντάλλαγμα η Τουρκία δεχόταν να αναγνωρίσει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης ως μόνιμους κατοίκους. Εν συνεχεία, στις 30 Οκτωβρίου υπογράφτηκε στην Άγκυρα το σύμφωνο ελληνοτουρκικής φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας. Η διπλωματική αυτή προσέγγιση άλλαξε άρδην το κλίμα στις δύο χώρες με αποτέλεσμα τόσο ο Βενιζέλος στην Άγκυρα όσο ο Ισμέτ Ινονού στην Αθήνα να τύχουν θερμής υποδοχής από τους κατοίκους.

Τον Ιανουάριο του 1934, ο Βενιζέλος με επιστολή του προς τον πρόεδρο της επιτροπής απονομής των βραβείων Νόμπελ, θα προτείνει να δοθεί το βραβείο στον πρωταγωνιστή της Μικρασιατικής καταστροφής - Τούρκο πρόεδρο Μουσταφά Κεμάλ.[45][46]

Επικρίσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όμως, οι διπλωματικές αυτές κινήσεις του Βενιζέλου συνάντησαν σημαντική αντίδραση, καθώς έβαλε σε δεύτερη μοίρα τις εθνικές βλέψεις της χώρας. Η Ιταλία είχε ακόμα στην κατοχή της τα Δωδεκάνησα και ο Βενιζέλος συνειδητά απέφυγε να ανακινήσει αυτό το ζήτημα για να μη διαταράξει τις σχέσεις των δύο χωρών. Εν όψει μάλιστα της σύναψης του συμφώνου της ελληνοϊταλικής φιλίας στις 23.9.1928, δήλωσε στον Τύπο: «Δεν δύναται και δεν πρέπει η Δωδεκάνησος να εμποδίση την ανάπτυξιν και εμπέδωσιν των σχέσεων φιλίας και εμπιστοσύνης μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας». Παράλληλα, αποθάρρυνε τις πρωτοβουλίες των Κυπρίων για Ένωση θεωρώντας ότι δεν ήταν κατάλληλες οι περιστάσεις.[47] Όμως αναμφίβολα, το ζήτημα που ακόμα και σήμερα προκαλεί τις περισσότερες συζητήσεις είναι η ελληνοτουρκική προσέγγιση, γιατί με αυτή την κίνηση ο Βενιζέλος έθεσε οριστικά τέρμα στις ελπίδες των Μικρασιατών να επιστρέψουν στις εστίες τους, αλλά και γιατί εξίσωσε τις αποζημιώσεις των Ελλήνων προσφύγων με αυτές των απελθόντων Τούρκων. Αυτό οδήγησε στην εκλογική τους αποξένωση με αποτέλεσμα αρκετοί Μικρασιάτες να στραφούν στο Λαϊκόν Κόμμα στις επόμενες εκλογές.[48]

Πραξικόπημα και εξορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το αυτοκίνητο του Βενιζέλου διάτρητο από σφαίρες μετά τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του στη λεωφόρο Κηφισίας το 1933.

Στις 16 Ιανουαρίου 1933 η κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη ανατράπηκε και, για τελευταία φορά, πρωθυπουργός έγινε ο Βενιζέλος. Στις εκλογές της 5 Μαρτίου όμως τα αντίπαλα κόμματα πλειοψήφισαν. Τότε ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας ηγήθηκε πραξικοπήματος υπέρ του Βενιζέλου. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας όμως ονόμασε πρώτα πρωθυπουργό τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο ώστε να καταστείλει το πραξικόπημα, και αμέσως μετά έκανε πρωθυπουργό τον Τσαλδάρη. Στις αρχές Μαΐου ο Ιωάννης Μεταξάς κατέθεσε στη Βουλή πρόταση δίωξης του Βενιζέλου. Το βράδυ της 6ης Ιουνίου αντιβενιζελικοί αποπειράθηκαν να δολοφονήσουν τον Βενιζέλο στη λεωφόρο Κηφισίας και ακολούθησαν και διώξεις φιλοβενιζελικών αξιωματικών. Κατά την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του τραυματίστηκε η γυναίκα του Έλενα Βενιζέλου, η οποία επέβαινε επίσης στο αυτοκίνητο, και σκοτώθηκαν μέλη της προσωπικής του ασφάλειας.[49]

Το 1935, ο Βενιζέλος ενθάρρυνε το στρατιωτικό κίνημα που εκδηλώθηκε την 1 Μαρτίου από αξιωματικούς. Το κίνημα όμως δεν είχε αρχηγό, απέτυχε και είχε ως αποτελέσματα την αποχώρηση του Γεωργίου Παπανδρέου από το Κόμμα Φιλελευθέρων, την έκδοση νόμων δίωξης των φιλοβενιζελικών και περιορισμού άρθρων του Συντάγματος.

Ο Βενιζέλος μετά από μια δήλωση αποχώρησης από την πολιτική ζωή κατέφυγε στο Παρίσι. Λίγους μήνες αργότερα, δικάζεται ερήμην στην Αθήνα από την κυβέρνηση Τσαλδάρη και τελικώς καταδικάζεται σε θάνατο ως «προδότης της πατρίδος». Συνεργάτες του στρατιωτικοί εκτελούνται μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα του Πάσχα. Ανάμεσά τους οι στρατηγοί Αναστάσιος Παπούλας και Μιλτιάδης Κοιμήσης στην Αθήνα και ο ίλαρχος Στέλιος Βολάνης στη Θεσσαλονίκη.[50]

Προσωπική ζωή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Μαρία Βενιζέλου

Το 1887 όταν ο Βενιζέλος ήταν 23 χρονών, γνώρισε και ερωτεύτηκε τη Μαρία Ελευθερίου (Κατελούζου). Η Μαρία Ελευθερίου γεννήθηκε στη Σμύρνη της Μικράς Ασίας, το 1871 και προερχόταν από εύπορη οικογένεια Κυθηραϊκής καταγωγής, με ρίζες στην αρχοντική οικογένεια των Gattilusio της Δημοκρατίας της Γένοβας. [51]. Το ζευγάρι αρραβωνιάστηκε τον Ιανουάριο του 1889 αλλά η εσπευσμένη αναχώρηση του Βενιζέλου για Αθήνα, - στην οποία κατέφυγε προκειμένου να μην συλληφθεί από το Τουρκικό καθεστώς λόγω των αναταραχών του καλοκαιριού του 1889 και του συνακόλουθου στρατιωτικού νόμου που επέβαλλε ο Σουλτάνος στο νησί - καθυστέρησε τον γάμο τους. Από εκείνη την περίοδο του αθέλητου χωρισμού του ζευγαριού, προέκυψαν 96 επιστολές οι οποίες και δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο. [52] Κατά τη διάρκεια αυτής της παραμονής στην Αθήνα ξεκίνησε να γράφει και για την «Κρητική Επανάσταση του 1889», έργο 146 σελίδων που έμεινε όμως ημιτελές.[53]

Τον Απρίλιο του 1890 ο Σουλτάνος ήρε τον στρατιωτικό νόμου που είχε επιβάλλει και ο Ελευθέριος Βενιζέλος επέστρεψε στα Χανιά τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Τον Δεκέμβριο του 1891 το ζευγάρι παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε στο πατρικό σπίτι στη Χαλέπα, μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας Βενιζέλου.

Το 1893 γεννήθηκε το πρώτο τους παιδί, ο Κυριάκος και το 1894 το δεύτερο, ο μετέπειτα Πρωθυπουργός και διάδοχος του Ελευθερίου στο Κόμμα Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος. Λίγες μέρες μετά τη γέννηση του Σοφοκλή, - στις 11 Νοεμβρίου του 1894 η Μαρία πέθανε από επιλόχειο πυρετό.[54] Ο θάνατος της γυναίκας του βύθισε σε βαθιά οδύνη τον Βενιζέλο [55] που άργησε να ξεπεράσει.

Το 1921 παντρεύτηκε την Έλενα Σκυλίτση.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Ελευθέριος Βενιζέλος διέμενε μεταξύ Χανίων, Αθήνας και εξωτερικού, ιδιαίτερα στο Παρίσι. Στα Χανιά έμενε στην οικογενειακή οικία της Χαλέπας από το 1880 έως το 1910 και κατά διαστήματα από το 1927 μέχρι το 1935 ενώ στην Αθήνα κατοικούσε μεταξύ άλλων στην οικία Ζωγράφου[56] επί των οδών Λυκαβηττού και Πανεπιστημίου καθώς και σε Μέγαρο επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας που ανήκε στη δεύτερη γυναίκα του, Έλενα Σκυλίτση.

Ήταν ο πρώτος που μετέφρασε την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη στη Νέα Ελληνική γλώσσα.

Είχε εκλεγεί μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών (1919).[57] Υποστηρίζεται ότι υπήρξε τέκτονας της Στοάς Αθηνών από το 1898.[58]

Γενεαλογία κυρίων μελών Οικογενειών Βενιζέλου και Μητσοτάκη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Θάνατος και ταφή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριο λήμμα: Τάφοι Βενιζέλων
Ὁ προκείμενος νεκρὸς ἤτο ἕνας ἀληθινός ἄνδρας, μὲ θάρρος μεγάλο, μὲ αυτοπεποίθησιν καὶ δι' ἐαυτὸν καὶ διὰ τὸν λαόν, τὸν ὁποίον ἐκλήθη νὰ κυβερνήση. Ἴσως ἔκαμε πολλὰ σφάλματα, ἀλλὰ ποτὲ δὲν τοῦ ἀπέλειψε τὸ θάρρος, ποτὲ δὲν ὑπήρξε μοιρολάτρης, διότι ποτὲ δὲν ἐπερίμενε ἀπὸ τὴν μοίραν νὰ ἰδῆ τὴν χῶραν του προηγμένην. Άλλά ἔθεσε εἰς τὴν ὑπηρεσίαν της ὅλον τὸ πῦρ ποὺ εἴχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικὴν καὶ σωματικήν.

Το επίγραμμα στον τάφο του Ελευθερίου Βενιζέλου – λόγια τα οποία είχε απαγγείλει ο ίδιος ως επιτάφιό του στη Βουλή το 1932[60]

Στις 6 Μαρτίου 1936, ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε επιστολή του προς τον Λουκά Κανακάρη Ρούφο, αναφέρει:[61][62][63]

Δεν είναι ανάγκη να σου πω πόσον ζωηρά είναι η χαρά μου, διότι ο Βασιλεύς απεφάσισε να πατάξη επί τέλους τας διηνεκείς παρεμβάσεις των στρατιωτικών παραγόντων, απομακρύνας από την κυβέρνησιν, μετά την τελευταίαν αυθάδειάν των, τους Παπάγον και Πλατήν, και αναθέσας το Υπουργείον των Στρατιωτικών εις τον Μεταξάν. Με την ενέργειάν του αυτήν ο Βασιλεύς απέκτησε πάλιν ακέραιον το κύρος του, τόσον απαραίτητον διά την αποκατάστασιν της ψυχικής ενότητος του Ελλ. λαού, και την οριστικήν επάνοδον της χώρας εις κανονικόν πολιτικόν βίον...
Από μέσα από την καρδιά μου αναφωνώ: Ζήτω ο Βασιλεύς!'.

Στις 13 Μαρτίου υπέστη εγκεφαλική συμφόρηση λίγο μετά τις 7 το πρωί, αφότου είχε ξυπνήσει. Άρχισε να ψευδίζει - ένδειξη εγκεφαλικού επεισοδίου - και η σύζυγός του κάλεσε τον Γάλλο καθηγητή Ντε Ζεν. Ξανακοιμήθηκε αλλά έκτοτε έχασε τις αισθήσεις του για τα πέντε επόμενα εικοσιτετράωρα. Έφυγε από τη ζωή στις 08:05 το πρωί της 18ης Μαρτίου του 1936.[64] Ο θάνατος θεωρείται ότι προκλήθηκε από εξελιγμένη μορφή γρίπης η οποία κατέληξε σε εγκεφαλική συμφόρηση.[65]

Κατά τη μεταφορά του νεκρού από την οδό Μπωζόν 22 στον Ελληνορθόδοξο Ναό του Παρισιού κι από εκεί στον Σιδηροδρομικό Σταθμό της Λυών, οι Γαλλικές αρχές του απέδωσαν τιμές. Τιμές απέδωσαν και οι Ιταλικές αρχές κατά τη διέλευση της σωρού του από τα Ιταλικά εδάφη και μέχρι το λιμάνι του Πρίντεζι, στο οποίο έφθασε στις 25 Μαρτίου για να αναχωρήσει για την Ελλάδα με το αντιτορπιλικό «Ύδρα» συνοδευόμενο από ένα ακόμα αντιτορπιλικό. Και τα δύο πλοία έφτασαν απευθείας στα Χανιά, -χωρίς πρωτύτερη στάση στην Αθήνα- στις 27 Μαρτίου. Τον μονάρχη εκπροσωπούσε ο τότε διάδοχος Παύλος. Η ταφή του πραγματοποιήθηκε στις 29 Μαρτίου στο Ακρωτήρι της Κρήτης.[66]

Υστεροφημία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το όνομα του Ελευθερίου Βενιζέλου έχει δοθεί σε πολλές λεωφόρους, οδούς και πλατείες, σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Ελλάδας.

Ανδριάντας του Ελ. Βενιζέλου στην Καλλονή Λέσβου.

Ορειχάλκινος ανδριάντας του Ελευθερίου Βενιζέλου στέκει στο Πάρκο Ελευθερίας στην Αθήνα από το 1971, ενώ από το 1977 ένας μαρμάρινος ανδριάντας του είναι τοποθετηθημένος στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Και τα δύο αγάλματα είναι έργα του γλύπτη Γιάννη Παππά.[67] Ανδριάντες του Κρητικού πολιτικού έχουν στηθεί και στις τρεις μεγαλύτερες πόλεις της Κρήτης: τα Χανιά, το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο. Γλυπτά με τη μορφή του απαντούν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως τη Ρόδο και τη Λέσβο.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έχει τιμηθεί ιδιαίτερα σε αθηναϊκά προάστια τα οποία αναπτύχθηκαν με την έλευση Μικρασιατών προσφύγων, για την αποκατάσταση των οποίων μερίμνησε ως πρωθυπουργός την περίοδο 1928-1932. Σε δύο από αυτά, τη Νέα Σμύρνη και την Καλλιθέα, οι κεντρικές τους λεωφόροι φέρουν το όνομά του και στα κεντρικότερα σημεία τους έχουν στηθεί ανδριάντες του.

Ο νέος Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 2001, ονομάστηκε προς τιμήν του «Ελευθέριος Βενιζέλος». Ο σταθμός της περιοχής «Ταύρος» στην Αθήνα φέρει επίσης το όνομά του: «Ταύρος - Ελευθέριος Βενιζέλος». Τέλος, η Ανώνυμος Ναυτιλιακή Εταιρία Κρήτης (ΑΝΕΚ) έχει δώσει το όνομά του σε ένα από τα πλοία της.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος απεικονίζεται και στο ελληνικό κέρμα των 50 λεπτών του ευρώ, το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε το 2002. Η μορφή του δεν απεικονιζόταν σε κάποιο από τα κέρματα της δραχμής, του νομίσματος της Ελλάδας μέχρι και το 2001.

Η ζωή του Βενιζέλου έχει απασχολήσει και τον κινηματογράφο. Το 1966 η Λία Κουρκουλάκου γύρισε ντοκιμαντέρ για τη ζωή του,[68] ενώ το 1980 κυκλοφόρησε η ταινία Ελευθέριος Βενιζέλος 1910 - 1927 από τον σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη.[69]

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις Τέχνες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τηλεόραση και Κινηματογράφος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Στην ταινία Η Αλίκη δικτάτωρ (1972) εμφανίζεται ο Μάνος Κατράκης ως Ελευθέριος Βενιζέλος, μιλώντας για την εποχή που ήταν στο κοινοβούλιο και στην κυβέρνηση.[70]
  • Τον Ελευθέριο Βενιζέλο ερμήνευσε ο Μηνάς Χρηστίδης στην ταινία Ελευθέριος Βενιζέλος 1910 - 1927 (1980).[71]
  • Στην τηλεοπτική σειρά της ΕΤ1 Ακριβή μου Σοφία (1990) τον Βενιζέλο ενσάρκωσε ο Νίκος Βρεττός.[72]
  • Στην τηλεοπτική σειρά του ΑΝΤ1 Η εκτέλεση (1993) τον Βενιζέλο ερμήνευσε ο Αντώνης Αντωνίου.[73]
  • Στην τηλεοπτική σειρά του Open Tv Το Κόκκινο Ποτάμι (2019-2023) τον Βενιζέλο ενσάρκωσε ο Νίκος Καρδώνης.

Δείτε επίσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

i. ^ Οι γονείς του είχαν αποκτήσει[74] εκτός από τον ίδιο: τον Αγαθοκλή (1861 - 1896), που ήταν σωματικά και πνευματικά ανάπηρος, την Κατίγκω (1858 - 1936), σύζυγο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, την Ευανθία (1870 - 1942), σύζυγο Βασιλείου Σαριδάκη, τη Μαριγώ (1846 - 1906), σύζυγο του εμπόρου Γεωργίου Γιαννουδάκη και την Ελένη (1852 - 1910), σύζυγο του λογιστή Ανδρέα Νοστράκη.

ii. ^ Ο Κυριάκος Βενιζέλος (1816 - 1883) ήταν γεννημένος στις Μουρνιές Χανίων. Σχετικά με την καταγωγή της οικογένειας Βενιζέλου υπάρχει διχογνωμία. Συγκεκριμένα επικρατεί η άποψη[75] ότι πρόγονος του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν ο Μπενιζέλος Κρεββατάς, γόνος ηγεμονικής οικογένειας του Μυστρά, ο οποίος για να γλιτώσει τις σφαγές των Τούρκων λόγω της συμμετοχής της οικογένειάς του στα Ορλωφικά (1770) κατέφυγε στα Κύθηρα και από εκεί, αφού παντρεύτηκε, στα Χανιά. Από το όνομα αυτού προήλθε και το επώνυμο «Βενιζέλος». Η συγκεκριμένη άποψη αμφισβητείται[76][77][78] από αρκετούς ιστορικούς που υποστηρίζουν[77] ότι δεν υπάρχει σχέση μεταξύ των οικογενειών Βενιζέλου και Κρεββατά. Το 1912 ο Κωνσταντίνος Κρεββατάς, πολιτευτής και νομάρχης Μεσσηνίας, αμφισβήτησε[79] τη θεωρία περί συγγένειας της οικογένειάς του με αυτή του Βενιζέλου. Δεν αποκλείεται όμως ο παππούς του Ελευθερίου Βενιζέλου να ήταν ο Χατζη-Πέτρος Μπενιζέλος, έμπορος στα Κύθηρα που δεν είχε καμία σχέση με την οικογένεια Κρεββατά.[77]

iii. ^ Το όνομα του τελευταίου είχε συζητηθεί αρκετές φορές στις συνεδριάσεις του Στρατιωτικού Συνδέσμου χωρίς όμως να είναι εξακριβωμένο ποιος τον πρότεινε. Στο πρωτόκολλο που είχε υπογραφεί μεταξύ των πρώτων μελών του Συνδέσμου αναφέροταν[80][81] σε συγκεκριμένο άρθρο ότι μόλις επικρατούσε ο Σύνδεσμος θα ανέθετε στον Βενιζέλο την πρωθυπουργία. Οι Βεντήρης και Ασπρέας υποστηρίζουν[82] ότι προτάθηκε από τον Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη, γεγονός που αμφισβητεί[82] ο Θεόδωρος Πάγκαλος, ο οποίος αναφέρει πως ο Ζυμβρακάκης ήταν αντίθετος με την πρόσκληση Βενιζέλου. Επίσης υποστηρίζεται[32] ότι προτάθηκε από τον λοχαγό Κωνσταντίνο Σάρρο. Κατά τον Γεώργιο Φιλάρετο ο Βενιζέλος προωθήθηκε[83] στην ελληνική πολιτική σκηνή κατόπιν συνεργασίας του Άγγλου πρέσβη στην Αθήνα Έλλιοτ και του Άγγλου προξένου στα Χανιά.

iv. ^ Σύμφωνα με αυτή δεν τήρησε[37] το άρθρο 107 του Συντάγματος του 1864, το οποίο ζητούσε[37] η πράξη περι αναθεωρήσεως του Συντάγματος να ψηφιστεί σε δύο συνεχείς βουλευτικές περιόδους και όχι σε δύο συνεδριάσεις της Βουλής. Επίσης αν και είχαν καθοριστεί οι διατάξεις που έπρεπε να αναθεωρηθούν, συμπεριελήφθησαν όλες οι διατάξεις του Συντάγματος του 1864 εκτός των θεμελιωδών, ενώ παραβιάστηκε[31] και η αρμοδιότητα της Βουλής, ως προς την αρμοδιότητας της τελευταίας να έχει την πρωτοβουλία των τροποποιήσεων, καθώς συστήθηκε ειδική επιτροπή, στις συνεδριάσεις της οποίας συμμετείχε[31] ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Ζολώτα, Αναστασίου Π. (1995). Η Εθνική Τραγωδία. Αθήνα, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημοσίας Διοικήσεως. σελίδες 3–80. 
  2. 'Τα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή του Ελευθέριου Βενιζέλου', Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 18/3/2010
  3. Μακράκη, σελ. 168.
  4. Μακράκη, σελ. 143–144.
  5. Μακράκη, σελ. 195.
  6. Μακράκη, σελ. 234.
  7. 7,0 7,1 Μακράκη, σελ. 233.
  8. Gibbons, σελ. 44.
  9. Μακράκη, σελ. 303.
  10. Dakin, σελ. 229.
  11. Μακράκη, σελ. 320.
  12. Μακράκη, σελ. 342.
  13. Μακράκη, σελ. 350.
  14. Μακράκη, σελ. 367.
  15. Μακράκη, σελ. 370.
  16. Gibbons, σελ. 64.
  17. 17,0 17,1 Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2006, τόμος Α΄, σελ.574
  18. 18,0 18,1 Διβάνη, σελ. 407.
  19. 19,0 19,1 Μακράκη, σελ. 381–383.
  20. Μακράκη, σελ. 389.
  21. Dakin, σελ. 259.
  22. 22,0 22,1 22,2 22,3 Μακράκη, σελίδες 399–401.
  23. 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Βουρνάς Τάσος, ο.π., τόμος Α΄, σελ.576 - 578
  24. 24,0 24,1 24,2 24,3 Μακράκη, σελίδες 405–406.
  25. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Θέρισο: 1901 - 1905, Ε΄ Ιστορικά, ένθετο από την εφημερίδα "Η Ελευθεροτυπία", 5 Οκτωβρίου 2000, τεύχος 51, σελ.44
  26. Dakin, σελ. 260.
  27. 27,0 27,1 27,2 Μακράκη, σελίδες 440–441.
  28. 28,0 28,1 28,2 Dakin, σελ. 261.
  29. 29,0 29,1 Dakin, σελ. 262.
  30. Διβάνη, σελ. 410.
  31. 31,0 31,1 31,2 Dakin, σελ. 270.
  32. 32,0 32,1 Χρονόπουλος, Γιάννης (2011). «Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος και ο Ελευθέριος Βενιζέλος». Γουδί (1909), το κίνημα που άλλαξε την Ελλάδα (Ελευθεροτυπία). 
  33. 33,0 33,1 Τσίχλης, σελ. 241.
  34. Τσίχλης, σελ. 245.
  35. 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Θανάσης, Χρήστος (19-07-2001). «Ελευθέριος Βενιζέλος». Ε΄ Ιστορικά (Ελευθεροτυπία) (92): 16-19. 
  36. «Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ». www.ggk.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουνίου 2016. 
  37. 37,0 37,1 37,2 Αναστασιάδης Χρήστος, ο.π., σελ. 22 - 26
  38. 38,0 38,1 38,2 Αναστασιάδης, Χρήστος (19-07-2001). «Η Συνταγματική Μεταρρύθμιση». Ε΄ Ιστορικά (Ελευθεροτυπία) (92): 27-31. 
  39. 39,0 39,1 39,2 39,3 Dakin, σελίδες 280–282.
  40. Παντελής, Αντώνης (2007). Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη. σελ. 221. 
  41. 41,0 41,1 41,2 41,3 Βουρνάς Τάσος, ο.π., τόμος Β΄, σελ. 115 - 117
  42. 42,0 42,1 Dakin, σελίδες 283–285.
  43. «Πολιτική Συμπεριφορά των Προσφύγων στην Ελλάδα κατά το Μεσοπόλεμο». 
  44. Βλ. διεξοδικότερα Αντώνης Κλάψης, Το ελληνοτουρκικό Οικονομικό Σύμφωνο της 10ης Ιουνίου 1930. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η διευθέτηση των εκκρεμοτήτων της Σύμβασης της Λωζάννης για την ανταλλαγή των πληθυσμών (Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2010).
  45. «Nomination Database». www.nobelprize.org. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουνίου 2016. 
  46. «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος προτείνει τον Μουσταφά Κεμάλ για Νόμπελ Ειρήνης». www.pontos-news.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Σεπτεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουνίου 2016. 
  47. Ευάγγελος Π. Καραγιάννης, Ο Ελ. Βενιζέλος και η κυπριακή εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931: Η στάση του αθηναϊκού τύπου, Κλειώ-περιοδική έκδοση για τη νεώτερη ιστορία,τ/χ2 (άνοιξη 2006),σελ.79-111
  48. L.S.Stavrianos, The Balkans since 1453, Λονδίνο: Hurst&Company, 2000 (1958), σσ. 665-6. John S. Koliopoulos, Thanos Veremis, Greece. The Modern Sequel. From 1821 to the Present, Λονδίνο: Hurst&Company, 2004, σσ. 289-90. Άλκης Ρήγος, Η Β΄ Ελληνική Δημοκρατία, 1924-1935. Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 310-1 και 348-50.
  49. (Χανιά 2009). «Η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου, 6 Ιουνίου 1933» από venizelos-foundation.gr. Αρχειοθετήθηκε 07/10/2009. Ανακτήθηκε 15/02/2019.
  50. Μπογδανίδης, Κώστας (18 Μαρτίου 2015). «Σαν σήμερα στις 18 Μαρτίου 1936 πεθαίνει ο πολιτικός που έβγαλε από την πολιτική αφάνεια μια μικρή χώρα όπως η Ελλάδα…». dreamfm. http://dreamfm.gr/san-simera-stis-18-martiou-1936-petheni-o-politikos-pou-evgale-apo-tin-politiki-afania-mia-mikri-chora-opos-i-ellada/#.VqtgtNSqqko. Ανακτήθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2016. 
  51. https://www.haniotika-nea.gr/proti-sizigos-ke-megali-agapi-tou-eleftheriou-venizelou/
  52. https://www.kastaniotis.com/book/978-960-03-6360-9
  53. Βενιζέλος Ελευθέριος, Η Κρητική Επανάστασις του 1889, επιμέλεια & σχόλια: Ιωάννης Γ. Μανωλικάκης, Αθήναι 1971, σελ.38 - 39
  54. Σύμφωνα με τις πηγές, και η μητέρα της Μαρίας, η Πιπίνα Βαρβαρίδου, πέθανε στη γέννα της κόρης της Μαρίας.https://www.kythiraika.gr/i-maria-eleytherioy-kateloyzoy-kai-ta-kythira/
  55. https://www.tovima.gr/printed_post/eleytherios-kai-maria/
  56. Φωτογραφία με την οικία Βενιζέλου, από το Ίδρυμα Μείζωνος Ελληνισμού
  57. Μακράκη, σελ. 204.
  58. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την Αυτόνομον Κρήτη (1901 - 1906), εκδόσεις ίκαρος, Αθήνα 2005, σελ.125
  59. Constantine Mitsotakis institute. «Biography – Roots». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Σεπτεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2015. 
  60. Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1997, σελ. 397
  61. «Επιστολή του Ε.Βενιζέλου προς το Λ.Κανακάρη-Ρούφο σχετικά με την απομάκρυνση των Α.Παπάγου και Κ.Πλατή από την Κυβέρνηση». Εθνικό Ίδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». 9 Μαρτίου 1936. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2019. 
  62. «4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936 Η μεταξική δικτατορία και ο πολιτικός κόσμος της εποχής». Ημεροδρόμος. 4 Αυγούστου 2014. Ανακτήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 2019. 
  63. Πετρόπουλος, Γιώργος (6 Αυγούστου 2000). «Η μεταξική δικτατορία και ο πολιτικός κόσμος της εποχής». Ριζοσπάστης. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2020. 
  64. Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1997, σελ. 395-396
  65. «Αίτια θανάτου Βενιζέλου». Σα σήμερα, 18 Μαρτίου του 1936 πέθανε ο μέγιστος Ελευθέριος Βενιζέλος. 
  66. Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1997,σελ. 397
  67. «Μουσείο Μπενάκη : ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ / ΣΥΛΛΟΓΕΣ / ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ / ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΠΑ». www.benaki.gr. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουνίου 2016. 
  68. «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ». Φιλμογραφία. Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2020. 
  69. «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ 1910 - 1927». Φιλμογραφία. Ταινιοθήκη Της Ελλάδος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2020. 
  70. Οι αφελείς λογοκριτές της χούντας, ο Κατράκης ως Ελευθέριος Βενιζέλος και «Η Αλίκη δικτάτωρ», gazzetta.gr
  71. Ελευθέριος Βενιζέλος: 1910-1927, retrodb
  72. Ακριβή μου Σοφία, retrodb
  73. Η εκτέλεση Αρχειοθετήθηκε 2016-04-12 στο Wayback Machine., retrodb
  74. Μαυριδερός Δημήτρης, Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος (1864 - 1936), Γενεαλογική προσέγγιση της από αρρενογονία καταγωγής του, Αθήνα 2006, σελ.47 - 48, 55
  75. Τωμαδάκης Νικόλαος, Ο Βενιζέλος έφηβος, Αθήνα 1964, σελ.21
  76. Gibbons, σελ. 27.
  77. 77,0 77,1 77,2 Μακράκη, σελ. 101.
  78. Βέης Νικόλαος, Οι Κρεββατάδες του Μυστρά και οι Βενιζέλοι της Κρήτης, εφημερίδα "Ελευθερία", φύλλο 20ής Μαρτίου 1949
  79. Μαυριδερός Δημήτρης, ο.π., σελ.86 - 87
  80. Μελάς Σπύρος, Η επανάσταση του 1909, εκδόσεις Μπιρης, Αθήνα 1972, σελ.189 - 190
  81. Τσίχλης, σελ. 52.
  82. 82,0 82,1 Τσίχλης, σελ. 214.
  83. Βουρνάς Τάσος, ο.π., τόμος Β΄, σελ.31

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Dakin, Douglas (2005). Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ISBN 978-960-250-150-4. 
  • Διβάνη, Λένα (2000). Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830 - 1947). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. ISBN 978-960-03-2902-5. 
  • Gibbons, Herbert Adams (2004). Βενιζέλος. Μια βιογραφία 1864 - 1920. Ευρασία. ISBN 978-960-8187-30-6. 
  • Μακράκη, Λιλή (1992). Ελευθέριος Βενιζέλος 1864-1910. Η διάπλαση ενός ηγέτη. μτφρ. Τάκης Κίρκης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ISBN 978-960-250-071-2. 
  • Τσίχλης, Βασίλειος Σ. Ε. (2007). Το κίνημα του Γουδή και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Αθήνα: Πολύτροπον. ISBN 978-960-8354-69-2. 
  • Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1978, ISBN 978-960-213-111-4